هنر و معماری آذربایجان
توضیحات
در مورد معماری باکو - جمهوری آذربایجان
یکی از ایستگاهای متروی باکو بعنوان احترام مردم آذربایجان به یکی از داهیان پیشین خود بنام معمار عجمی، نام او را بر خود دارد. عجمی فرزند ابوبکر در سده دوازدهم می زیست و نمونه درخشان مدرسه معماری نخجوان بود. آرامگاه "مومنه خاتون" که به دست وی ساخته شده است یکی از شاهکارهای معماری آذربایجان میباشد. بیش از هشتصد سال است که این مناره بیست و پنج متری با دیوارهای سنگی ده متری با تهذیب و کنده کاری باشکوه و مزین به سفالکاری خود آدمی را متحیر می کند. عجمی با ساختن آرامگاه مومنه خاتون در اصل اثری تاریخی را خلق نمود.
آثار معماری با عظمت و شگرف بسیاری خاک آذربایجان را مزین نموده اند. کهن ترین آنها که هزاران سال قدمت دارد، قلعه های دفاعی زنجیره ای مربوط به عصر برنز میباشد. این دژها از سنگهای مکعبی تنومند و تقریبا پردازش نشده که فاصله بین آنها با قلوه سنگهای کوچکی پر شده است بنا نهاده شده اند. ساکنین محلی آنها را "قالاچا" قلعه کوچک می نامند.
در حال حاضر به بقایای دژها و استحکامات دفاعی در بسیاری از مناطق آذربایجان میتوان برخورد. معروفترین آنها که چندین بار با شوق وافری از سوی تاریخ شناسان و جهانگردان بسیاری مورد تحقیق قرار گرفته است قلعه دربند، دژ دفاعی مرز جنوبی آذربایجان، میباشد. مرز "جالاقان" در منطقه قفقاز بزرگ تقریبا به فاصله سه کیلومتری از دریای خزر واقع و در ساحل خزر راهرویی باریک را شکل می دهد. در زمان باستان و در قرون وسطی اهمیت سوق الجیشی و نظامی زیادی داشت و تسخیر آن هدف دائمی بسیاری از دولتها بود. وضعیت سوق الجیشی قلعه دربند و نیز دروازه آهنین سترگ آن که سمبل تسخیر ناپذیری آن بود سبب اصلی نامگذاری آن بنام "دمیر قاپی دربند" دربند دروازه آهنین توسط ساکنین دربند بود. دربند همچنین در ذهن مردم و در سفرنامه های جهانگردان بعنوان مکان مقدسی که مقبره "ده ده قورقود" حماسه سرا و داستان سرای نامی آذربایجان قرار دارد میباشد. قلعه دربند نقطه اوج معماری نظامی آذربایجان در اوایل قرون وسطی میباشد.
ذینفعی در ساخت استحکامات دفاعی سبب خلق دژها و قلعه هایی نظیر چیراق قالا، دیدیوان و استحکامات بیشمار دیگری برای دفاع در مقابل تاخت و تاز قبایل صحرانشین شده است. در باکو بنای تاریخی و بی نظیر هشت طبقه ای به ارتفاع 28 متر بنام "قیز قالاسی" قلعه دختر خلق شد. ونیز مقبره ها و آتشکده های به یادگار مانده از امپراطوری میدیا به یادگار مانده است.
در سده هفتم با ورود عربها به آذربایجان و ترویج اسلام بناهایی مختلفی نظیر مساجد، مدارس و آرامگاهها و مناره های مزین به پیرایه های زینتی بوجود آمدند. نوع مساجد فرق داشت و هر یک از آنها در نوع خود بی نظیر و اصیل بودند. بین آنها بناهای تاریخی بیشماری مانند "گوی مَچید"- مسجد کبود تبریز و مسجد شیروانشاهان در باکو و سایر مساجدی که از لحاظ معماری ارزشمند بوده و آنها را در رده شاهکارهای هنری دنیا قرار می دهد وجود دارد. اتاقهای کوچک ساخته شده در اطراف مسجد در ترکیب با خود بنا بر شکوه و جلال و اهمیت آن افزوده سبب حیرت دیدارگران می شوند.
عبادتگاههای زیادی مانند "جومه مَچید" مسجد جامع دربند، مسجد شیخ صفی در اردبیل، مسجد "کرنا" در نخجوان، قصر شیروانشاهان در باکو و مسجد علیشاه و به نامی دیگر ارک علیشاه در تبریز ساخته شد.
در سده های پانزدهم و شانزدهم در باکو در محل قصر شیروانشاهان اثر تاریخی برجسته معماری آذربایجان که باید بعنوان گواه محکمی بر قدرت و نفوذ نامحدود ملوک الطوایفی در نظر گرفته شود ساخته شد. این مجموعه شامل کاخی دو طبقه، مفبره، مسجد، دیوانخانه ای با سرسرایی خوشنما، آرامگاه سید یحیی باکووی، حمام و نیز دروازه "مراد" (سده شانزدهم) میباشد. سردر باعظمت بنا با کنده کاری ریز بر روی سنگ وقار خاصی به کل مجموعه می دهد. در حال حاضر مجموعه تاریخی و معماری "قصر شیروانشاهان" در فهرست خزانه گرانبهای آثار معماری ملل دنیا میباشد.
در آغاز سده بیستم شکل و منظره باکو رنگ و شکوه دیگری بخود می گیرد. در جریان جهش نفتی رخ داده در آغاز سده بیستم، در سبک ساخت بناهای ساخته شده عناصری از سبک معماری آفریقایی، تخیلی و گوتیک بکار برده شد.
مقبره بی بی هیبت در باکو
بی بی هیبت ، زیارتگاهی بزرگ در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو در جمهوری آذربایجان . این زیارتگاه در اراضی ده شیخ در مغرب خلیج باکو بر سرراه باکو/ بادکوبه (و شبه جزیرة آبشوران ) به سالیان و لنکران (طالش )، بر روی تپه ای مشرف به دریای خزر قرار گرفته است . تا پیش از 1316 ش / 1937 مجموعه ای از دو مسجد و مناره و کتابخانه در محوطه ای قرار داشت که دروازة آن مدتها پس از ویرانی این مجموعه در سال مذکور پابرجا بود. در زیر یکی از پایه های ورودی این دروازه ، زیارتگاه بی بی هیبت (پیر) قرار دارد. در 1377 ش مقبرة جدید که دو سال بنای آن طول کشید افتتاح شد. بر پایة دروازة این مجموعه تصویر بناهای ویران شده نقش شده است . سراسر تپه از قدیم گورستان شیعیان بوده است و امروزه سنگ قبرهایی با نوشتارهایی به عربی و ترکی (به خط سیریلی ) در آن دیده می شود.
در محوطة درون بقعة زیارتگاه دو سنگ بزرگ که سر آنها به هم تکیه دارد قرار گرفته است و زائران به سنگ دست می کشند و نیاز خود را می طلبند. مردم پس از ویرانی بقعه، همچنان جای مقبره را حفظ کرده بودند، به طوری که بر دیوار دروازه تصویر مسجدِ ویران دیده می شد؛ روی زمین هم علایمی نصب کرده بودند که جای مقبره را نشان می داد، و امروزه مردم آن را بی بی حکیمه خانم می نامند. نام آن در برخی منابع ، حلیمه خاتون ضبط شده است.
به روایتی، پس از شهادت امام رضا علیه السّلام در طوس، کسان آن حضرت متفرق شدند؛ و بی بی هیبت که نام حقیقیش فاطمه (دختر امام موسی کاظم علیه السلام ) است از خواهرش حضرت معصومه جدا شد و به رشت و از آنجا به باکو رفت و در دهکدة شیعه نشین «شیخ » سکونت گزید و در همانجا وفات یافت.
ظاهراً پیش از سال 700، مسجدی در آن مکانِ مقدس ساخته شده بوده است زیرا کتیبه ای از فرّخزاد بن اَخْشیجان/ اَخْسَتان (حک : 663ـ665)، سیزدهمین خاقان شروانشاهان در مسجد بی بی هیبت موجود بوده که از تعمیر مسجد به فرمان او سخن گفته و او را «السلطان الاعظم ناصر امیرالمؤمنین» خوانده است. در دورة اُلجایتو (703ـ716)، هشتمین پادشاه از سلسلة ایلخانیان، کتیبه ای بر دیوار مسجد نصب شده بوده که حاوی مطالبی دربارة مالیات ارضی آبیاری و زراعت بوده است.
نام بی بی هیبت از دورة صفویه در منابع تاریخی دیده می شود. منجم یزدی در 1015 نام آن را «آستانة بی بی هیبت خواهر امام ثامن » ضبط کرده و از آن به عنوان تحصن گاه نام برده است. طبق اسناد به دست آمده از کتابخانة بی بی هیبت مسجد و بناهای دیگر آن را معماری به نام محمودبن سعدین در سعد ساخته است.
مسجد ویران شده، مناره ای به ارتفاع حدوداً بیست متر داشته است و مسجدِ کوچک دیگری با منارة کوچکتر در کنار آن بوده که آن نیز ویران شده است. سرداب و مقبره ها و کتابخانه و معبری نیز در آن ساخته بودند. در مجموعة بی بی هیبت کتیبه هایی به خط عربی نصب شده بود، از جمله در 977 (زمان شاه طهماسب اول صفوی )، در 1018 (زمان شاه عباس اول صفوی ) و در 1046 در زمان حاجی شیخ شریف که در 1039 متولی مجموعة بی بی هیبت بوده است. این مجموعه در دورة صفویه از مراکز شیعیان و دراویش به شمار می آمده است. شاهان صفویه توجه خاصی به بی بی هیبت داشته اند.
در 1292، فرهادمیرزا قاجار از بی بی هیبت دیدن کرده و اعتقاد اهالی را به آن ذکر کرده است در 1302ـ1303، فراهانی در سفرنامة خود از اعتقاد فراوان اهالی باکو به بی بی هیبت، مطالبی نوشته و افزوده که مقبرة فاطمه در صحن مسجد است اعتمادالسلطنه نیز در همان دوره از گورستان شیعیان باکو در پیرامون آن و قبری که تاریخ سنگش 705 بوده، دیدن کرده است. کلود آنه، روزنامه نگار و نویسندة فرانسوی که در نیمة اول سدة چهاردهم /اوایل سدة بیستم به باکو سفر کرده، از «بی بی اِبات » (بی بی هیبت ) به عنوان یکی از مراکز استخراج نفت در کنار دریا نام برده است.
نوشتن دیدگاه