اطلاعات عمومی
پیشینه تاریخی منطقه زنجان از گذشته دور و به دلیل قرار گرفتن بر سر راه تجاری ری قدیم به آذربایجان دارای اهمیت بوده است. قدیمى ترین نامى كه به این منطقه اطلاق شده، زندیگان به معناى اهل كتاب زند (معروف ترین كتاب آیین زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است كه در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است. نطفه اصلی این منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در کتاب های تاریخی و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفیران سیاسی کشورهای مختلف بارها از این منطقه یاد شده است.
حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنین آورده است " زنجان از اقلیم چهارم است. اردشیر بابكان آن را ساخت و "شهین" خواند و دور و باروش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوایش سرد است و آبش از رودخانهای كه به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانیه برمی خیزد و در سفیدرود می ریزد و از قنوات ارتفاعات آن جا اكثر غله بود و در رودخانه جالیز و برنج نیز كارند، اما در آن شهر و ولایتش میوه نیست و از طارمین آوردند..." یاقوت حموی که در قرن هفتم هجری قمری می زیسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنین آورده است "... زنجان به فتح اول و سكون ثانی شهر بزرگ و مشهوری است از نواحی جبال كه بین آذربایجان و دیگر شهرهای جبال واقع شده است. نزدیک قزوین و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گویند. از این شهر مردمانی از اهل علم و ادب و حدیث برخاسته اند. در سنه 24 هجری قمری به زمان عثمان بن عفاف (براء ین عازب) را ولایت ری داد و او در ابهر جنگید و آ ن جا را فتح كرد و بعد قزوین را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح كرد..." در كتاب "حدودالعالم من المشرق الی المغرب" که در قرن چهارم هجری قمری تالیف شده، درباره زنجان چنین آمده است ".. زنگان شهری است با نعمت بسیار و مردمانی آهسته..." دیرینگی و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد مربوط می رسد. وجود نظرهای گوناگون درباره قدمت و تاریخ این منطقه اظهار نظر نهایی در مورد تاریخ اسکان در این منطقه را با دشواری روبه رو كرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطههای تاریخی در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستانهای محوطه مذكور به فاصله های 4، 6 و10 كیلومتری شهر فعلی، موجودیت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد تأیید می كنند. آنچه مسلم است این که موجودیت شهری زنجان در دروه ساسانیان تایید شده است.
با گسترش شهر زنجان و ایجاد بخش ها، روستاها و دهستان های بسیار در اطراف آن، این منطقه از نظر تقسیمات کشوری به شهرستان تبدیل شد. موقعیت جغرافیائی و عوارض مهم طبیعی این شهرستان از شمال محدود است به استان های آذربایجان شرقی و اردبیل ، از شرق به شهرستان های طارم و ابهر ، از جنوب به شهرستان های ایجرود و خدابنده و از غرب به شهرستان ماهنشان و از شمال غربی به شهرستان میانه . این شهرستان در 48 درجه و 55 دقیقه الی 47 درجه و 40 دقیقه طول شرقی نصف النهار گرینویچ و 37 درجه و 15 دقیقه تا 36 درجه و 25 دقیقه عرض شمالی خط استوا قرار گرفته است .
مرکز استان در کنار رودخانه واقع شده است و حدود 1663 متر از سطح دریا ارتفاع دارد . از نظر توپوگرافی شهرستان زنجان منطقه ای است کوهستانی که به صورت فلات مرتفعی خود نمائی می کند و در اثر تجزیه رودخانه ها ، جلگه های حاصلخیز مستقلی تشکیل داده است و ناهمواریهای این شهرستان به کوه های زنجان شمالی و کوه های زنجان جنوبی تقسیم گردیده است. مشهورترین رودهای این شهرستان قزل اوزن و زنجانرود می باشند . صنایع دستی شهرستان مردمان ساده و پرتوان زنجان که از هزاران سال قبل در تمدن آسیای غربی استادانه با دستهای خلاق در کنار فرهنگ و تمدن کهن خود، هنریشینیانشان چون قالی بافی، گلیم بافی، ملیله کاری، چاقو سازی، کاشی و سفال، پارچه ابریشمی، حکاکی بر روی ظروف مسی را پاس داشته تا حال بخشی از میراث ارزشمند هنر صنعتگران این دیار را زینت بخش موزه های داخل و خارج کشور نموده که نظر هزاران دوست را به خود جلب می نماید.
ویژگیهای اقلیمی و آب و هوایی اوضاع جوی و شرایط اقلیمی منطقه بر حسب پستی و بلندیها ، سخت متغیر است . عمدتا ارتفاعات دارای آب و هوای سرد و کوههای پوشیده از برف بوده و از تابستان های معتدل و خشک بر خوردار بوده است .
جمعیت و نیروی انسانی
شهرستان زنجان براساس آمار و نفوس و مسكن سال 1385 دارای 454616 نفر جمعیت بوده كه 228918 نفر مرد و 225698 نفر زن بودند از جمعیت مذكور 349713نفر در نقاط شهری و 104903 نفر در نقاط روستایی سكونت دارند. تقسیمات سیاسی شهرستان زنجان دارای یک شهر(مرکز زنجان)، سه بخش(مرکزی، زنجانرود، قرهپشتلو)، 12 دهستان(چایپاره بالا، چایپاره پایین،غنی بیگلو، قره پشتلو بالا، قره پشتلو پایین، بناب، بوغداکندی، تهم، زنجانرود بالا، زنجانرود پایین، قلتوق، معجزات) و328 روستا میباشد که 50 روستای خالی از سکنه میباشد.
میراث فرهنگی و گردشگری اماكن و جاذبههای باستانی و تاریخی
شهر زنجان بعنوان یكی از شهرهای ایران و منطقه دارای تاریخ پر افت و خیز می باشد كه به علت تمركز امكانات اقامتی و پذیرایی و زیر بنائی استان در این شهر و همچنین وجود آثار با ارزش تاریخی در زنجان توقف بیشتر در ویژگیهای آثار تاریخی این شهر می باشد كه به لحاظ حملات پی در پی و تخریب های مكرر در طول تاریخ(به ویژه در اثر حملات تیمور لنگ) آنچه از آثار تاریخی در این شهر باقی مانده مربوط به دوران بعد از حملات مغول می باشد.در حال حاضر قدیمیترین تاریخی شهر كاروانسرای سنگی است، این كاروانسرای در منتهیالیه جنوب شرقی شهر و در زمان شاه عباس اول احداث شده و امروزه قسمت اعظم آن از بین رفته است.
آثار و بناهای تاریخی
آثار تاریخی عبارتند از: مسجد جامع(سید): این مسجد در مركز بافت تاریخی شهر واقع و توسط عبداله میرزا دارا (پسر یازدهم فتحعلی شاه ) در سال 1242 ھ.ق و بر اساس پلان مساجد چهارایوانی و معماری دوران پارتی پدیدار و احداث شده است. مسجد میرزایی: این مسجد از قدیمی ترین بنای مذهبی پا برجا در سطح شهر و در مجموعه و بازار پایین واقع و به احتمال در حد فاصل اواخر دوران صفویه تا اوایل دوران قاجار و از 2 بخش شبستان قدیم و مسجد جدید تشکیل شده و در سر در این مسجد تاریخ تاریخ 1282هـ.ق و در بالای ایوان جنوبی تاریخ 1301 هـ.ق به چشم میخورد. مسجد خانم: این مسجد از آثار دوره قاجاریه و توسط بانوی نیکوکاری به نام جمیله خانم (از خاندان ذوالفقاری) ساخته شده و مشتمل بر سر در ورودی با 2 منارۀ کوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی و حجرههای متعدد و تزئینات کاشی کاری و گچبری است. مسجد چهل ستون: این بنا به صورت مسجد و مدرسه در بازار کفاشان و از نوع مساجد شبستانی با صحن بیرونی است که گرداگرد صحن تعدادی حجره جهت طلاب علوم دینی و در سال 1282هـ.ق ساخته شده است مسجد و مدرسه ملا: این بنا در راسته بازار صندوق سازها در سال 1256 هـ.ق ساخته شده است شبستان زمستانی زیرین مسجد به علل نا معلومی با خاک پر شده است. مسجد نجفی: معروف به مسجد چهار محرابه از مساجد بازار پایین و از 2 بخش تشکیل و از مجموع این مسجد تقلیدی از مساجد به سبک چهار ایوانی است. مسجد حسینیه: این مسجد با داشتن معماری زیبا و فضای وسیع الهام بخش مردم زنجان میباشد.
بنای رختشویخانه
مجموعه تاریخی رختشویخانه در سال 1307 هـ.ق توسط علی اکبر توفیقی (شهردار وقت) در بافت تاریخی و منطقه با تراکم مسکونی احداث شده است رختشویخانه برای احاد مردم شبانهروز دایر بوده و مردم شهر لباس و رخت خود را در آن محل به شکل رایگان میشسته اند. این بنا از دو قسمت سرایداری و محل مدیریت، محل شستشوی رخت تشکیل شده است. عمارت ذوالفقاری: این بنا در بافت قدیمی شهر و از جالبترین بناهای باقی مانده مجموعه ذوالفقاری و در 2 طبقه و یک سردابه ساخته شده و سبک ساختمانی آن به تقلیدی از بناهای گوتیک اروپا و پلان بنا ایرانی به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است.
آب انبارها و گرمابههای شهر
آب انبارها حاج میربهاالدین، مسجد یری پایین، مسجد یری بالا، رختشویخانه، حاج لطفاله، عباس قلی خان، حاج مجید، سقالر از بناهای جالب توجه شهر زنجان می باشد. مهمترین حمامهای قدیمی زنجان که از دوره قاجاریه بر جای مانده تقریباً از سیما ونقشه مشابه برخوردار است از جمله حمام قیصریه، حاجی داداش (تبدیل به سفره خانه سنتی شده است) و حمام میر بهاء در ضلع جنوبی راسته بازار پایین. بنای توفیقی: این بنا در بافت قدیمی شهر در محله معروف به غریبیۀ بالا و از بناهای دورۀ قاجاریه است در حال حاضر بنیاد شهید و امور ایثارگران استان از بنای مذکور به عنوان گنجینۀ آثار شهداء از آن بهره برداری مینماید.
دبیرستان شریعتی
بنای فرهنگی تاریخی مدرسه شریعتی در حال حاضر در ضلع شمال شرقی بافت قدیمی و در مرکز شهر زنجان واقع شده است که پس از دبستان توفیق و دبیرستان ملی سعادت سومین و بزرگترین مدرسه در مقطع متوسطه به سال 1313 هـ.ش و با مساحتی بالغ بر 30820 متر مربع و دارای 18 کلاس درس و 4 اتاق اداری، 2 واحد آزمایشگاه، کارگاه، کتابخانه و سالن اجتماعات و انبار است. بنای دارایی: بنای دارایی در مرکز شهر و در داخل بافت قدیمی موسوم به سرچشمه و با پلانی مستطیلی شکل به ابعاد 15×22 متر در وسط باغی به مساحت 18 هزار متر مربع واقع شده است. این بنا با نظارت آقای مستوفی(مسئول حسابرسی وقت) در سال 1316 هـ.ش ساخته شده و تحویل ادارۀ دارایی شده است.
پلهای تاریخی
پل سردار: در جنوب غربی زنجان بر روی رودخانه زنجانرود به نام سردار اسدالدوله ساخته شده است. پل حاج میربهاءالدین: در جنوب شهر زنجان و بر روی زنجانرود معروف به پل کهنه و از آثار دوره میباشد پل سید محمد: در جنوب شرقی زنجان بر روی رودخانه زنجانرود در سال1300 هـ.ق توسط سید محمد در دوره ناصرالدین شاه ساخته شده است. بازار زنجان: بازار قدیمی بعنوان یک مرکز تجاری و اقتصادی تا به امروز به حیات خود ادامه داده است. بازار زنجان در بافت قدیمی شهر ابتدا در سال 1205 هـ. ق در دوران حکومت آقامحمدخان سپس در زمان فتحعلی شاه قاجار 1213 هـ.ق تکمیل شده و از 2 قسمت بازار پایین و بازار بالا تشکیل شده است. بازار پایین علاوه بر عرضۀ تولیدات محلی از طریق کاروانسراهای موجود که محصولات آن از روستاها و قصبات به آنجا حمل میشد تغذیه میشده و از کاروانسراهای مهم این بازار سرای گلشن و سرای ملک است و 2 مسجد آقا شیخ فیاض و مسجد میرزائی را در خود جای داده است. بازار بالا از بازار قیصریه، راسته بزازهای، راستۀ حجتالسلام، راستۀ امامزاده و راستۀ عبدالعلی بیگ تشکیل شده که از نظر تولید و عرضۀ کالا به هشت راستۀ زرگرها، بزازها، کفاشها، سراجها، کلاهدوزها، صندوقسازها، رنگرزها، میوهفروشها و جگرپزها تقسیم شده است. بازار زنجان شامل 5 مسجد 56 ورودی، 940 باب مغازه، 51 نوع شغل و 3200 نفر شاغل در 15 هکتار احداث شده است.
بنای تاریخی کاروانسرای سنگی
در حال حاضر قدیمیترین اثر تاریخی شهر زنجان میباشد که در زمان شاه عباس دوم احداث شده است در سال 1377 این مکان به سفره خانۀ سنتی تبدیل شده است بطوری که علاوه بر ارائۀ امکانات پذیرائی در صبح و عصر با غذاهای سنتی در بعضی از حجرهها به معرفی و فروش صنایع دستی استان نیز اقدام میشود. حصار شهر که به قلعۀ شهر شهرت دارد مربوط به دوران سلجوقی است که در فتنۀ مغول قسمت اعظم آن تخریب شده و در دوران صفویه به علت شرایط توپوگرافی و موانع طبیعی، حصار شهر دوبارهسازی شده است. این حصار به طول 4500 متر دور قلعه، عرض حصار در پی 250 سانتیمتر، ارتفاع 8 متر است، 30 برج دایرهای شکل به قطر 7 متر گرداگرد شهر تعبیه شده، قلعۀ زنجان از طریق 5 باب ورودی با روستاهای حوزۀ نفوذ و شهرهای همجوار مرتبط بوده است.
بقعۀ امامزاده سید ابراهیم(ع)
بعضی امامزاده ابراهیم را ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) دانسته و بعضی ابراهیم بن محمدبن الحسن بن العباس بن علی(ع) ذکر نمودهاند که از بقاع معتبر شهر زنجان میباشد.
چایخانه سنتی حاج داداش
این مرکز پذیرایی که در قلب بازار قدیمی زنجان واقع است حدود یکصد سال پیش به عنوان حمام احداث گردیده بود هم اینک با حفظ بافت حمام با اندکی تغییر و ایجاد تزئینات زیبای سنتی به عنوان سفرهخانه و محل پذیرایی گردشگران مورد استفاده قرار میگیرد.
اماکن طبیعی منطقه مصنوعی سهرین
این منطقه در شهرستان زنجان واقع شده و وسعت آن در حدود 35000 هکتار است پوشش گیاهی این منطقه را سه نوع جامعۀ گیاهی 1- گندم و جو زراعی 2- مورب ها و پهن برگ ها 3- گون، بوته و انواع گونه های گیاهی پوشانده است. حیوانات و پرندگان این منطقه عبارتند از: آهو، خرگوش، روباه، لاک پشت، چهارگونه مار و پرندگان مانند کلاغ، کرکس، عقاب طلایی، سهره، زنگوله بال و باقری قره . دهکده تفریحی گاوازنگ: این تفریحگاه در 3 کیلومتری شمال زنجان واقع شده و دارای آب و هوای بسیار لطیف و مناسب برای کوهنوردی می باشد. دهکده تفریحی مذکور توسط استانداری زنجان در حال اجرا و تکمیل می باشد که امکانات و تسهیلات آن عبارتند از: سد آب، رستوران، محل بازی کودکان، سینمای روباز تابستانی، آلاچیق های ویژه نشستن می باشد این طرح برگرفته از محوطۀ المپیک یونان است که از جذابیت خاص برخوردار می باشد.