توسعه پایدار در گرو حفظ تنوع زیستی
توسعه پایدار در گرو حفظ تنوع زیستی
سال 2010، سال "تنوع زیستی" (biodiversity) نام گرفت. این اصطلاح معانی و مبانی متعددی را به خود اختصاص داده است. اما آنچه اهمیت موضوع را دو چندان میکند، نقش انسان در تفسیر این معانی است که منجر به توسعه پایدار میشود.
خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گروه گردشگری ـ اصطلاح تنوع زیستی به فراوانی یا گوناگونی جامع زندگی، از گیاه و جانور تا زندگی میکروبی اشاره دارد. به طور خلاصه میتوان گفت تنوع زیستی یعنی تنوع انواع حیات روی کره زمین، شامل ژنها، گونهها، زیستبومها و فرآیند بومشناختی (اکولوژیکی) موجود در جهان.
اما اهمیت این تنوع در چیست؟ باید گفت که این تنوع ضامن سلامت محیط زیست است. طبیعت به عنوان سازوکاری جهانپهنا، دارای اجزایی است که باعث زنده نگاه داشتن آن میشوند. هر جزئی در طبیعت، نقشی به عهده دارد و برای ادامه حیات نیازمند مواد اولیه (غذا و انرژی) است. جالب این که همه اجزا علاوه بر آن که مصرفکننده مواد اولیه هستند، خود نیز تولیدکننده هستند و تفاوت اجزا یا جانداران در همین تولید و مصرف و نسبت بین آنهاست.
بعضی از اجزا تولیدکنندگان عمده هستند یعنی میزان تولید مواد اولیهشان بیشتر از مصرف آنهاست، مانند درختان. اما عدهای دیگر مصرفکنندگان عمده هستند كه از آن میان انسان مهمترین مصرفکننده طبیعت به حساب میآید، او با استفاده مستقیم و غیر مستقیم از تمامی اجزای طبیعت، به حیات خود ادامه میدهد، اما در عوض مقدار بسیار کمی تولید برای اجزای دیگر دارد.
نقش انسان
با توجه به موارد فوق یعنی لزوم حفظ تنوع زیستی و سهم بالای انسان در مصرف باید توجه داشت كه انسان قادر است "تنوع زیستی" را حفظ كرده و یا تخریب كند. همچنین باید در نظر داشت كه تنوع زیستی یا گوناگونی زندگی روی زمین، پشتیبان شبكه و سیستم زندگی است كه سلامت، ثروت، غذا و سوخت را برای انسان فراهم كرده و خدمات اساسی زندگی بشر به آن بستگی دارد.
اما در حال حاضر فعالیتهای بشر با سرعت زیاد و در حد وسیع سبب تخریب تنوع زیستی میشود. و باید توجه داشت كه این تلفات برگشتناپذیرند و باعث فقر همه ما و زیان به سیستمهایی میشوند كه پشیبان زندگی هر روز ما هستند. و انسان میتواند از وقوع این تلفات جلوگیری نماید.
چگونه می توان از این گنجینه با ارزش حفاظت نمود؟ هر انسانی به عنوان جزئی کوچک از هرم بزرگ حیات میتواند با کارهایی کوچک در جهت حفاظت از تنوع زیستی گام بردارد. اول از همه این که به اندازه نیاز مصرف کند. چون همان طور که گفته شد اگر مصرفکننده اصلی، به اندازهای مصرف کند که خارج از توان تولیدکنندهها باشد، به آنها آسیب میزند و در دراز مدت به ضرر خودش تمام میشود.
دومین راه حمایت از تنوع زیستی شاید این باشد که همان گونه که بشر برای خود حق حیات قائل است، برای بقیه موجودات زنده هم این حق را محفوظ بداند. راه دیگر آن كه هر نفر اطلاعات خود را در زمینه نقش هر كدام از موجودات در طبیعت بالا برده و سعی کند از منظری دیگر به موجودات زنده نگاه کند و این را فراموش نکند که هیچ موجودی بیجهت در طبیعت خلق نشده است؛ و این که انسان خود نیز یک از همین موجودات خلق شده است.
تنوع زیستی در ایران در سطح کلان
ناصر كرمی كارشناس و فعال محیط زیست، مفهوم تنوع زیستی را چنین توضیح داد: «معنی لغوی آن گونهگونی زیستی است اما در مفهوم كلی عبارت از قائل شدن حق حیات برای همه گونههای موجود و عدم حذف برخی گونهها به نفع سایر گونههاست. دیرزمانی بشر فكر میكرد كه میتواند این كار را انجام دهد ولی حالا ذهنیت بشر تغییر یافته و به دنیا نگاه جدیدی دارد. پیش از این ارزش هر چیزی بر مبنای سودی بود كه به بشر میرساند برای همین بشر تصمیم میگرفت چه موجودی باقی بماند و چه موجودی از بین برود؛ حیوانات اهلی مثل گاو و گوسفند زیاد شد و سوسك بد بود و باید از بین میرفت یا یوزپلنگ و شیر خطرناك بودند و باید كشته میشدند».
وی نگاه جدید را چنین توضیح داد: «موجودات حتی اشیاء یعنی هر چیزی در این عالم هست یك ارزش ذاتی دارد، ارزشی فراتر از ارزش ابزاری خود؛ این بنیاد تنوع زیستی است. هر موجودی از گیاه و جانور تا سنگ و ساحل، فارغ از سود و زیانی كه بشر تصور میكند دارای ارزش ذاتی است. نكته دوم این كه الان بشر به فروتنی نسبت به جهان پیرامون رسیده، قبلاً میگفت اشرف مخلوقات هستم، الان هم هست ولی صاحب مخلوقات نیست. بشر صاحب كره زمین هم نیست و حق ندارد هر تغییری در محیط ایجاد كند مانند اكنون كه كوه را سوراخ میكندو یا مسیر رودخانه را تغییر میدهد».
ناصر كرمی قائل شدن ارزش ذاتی برای جاندار و غیرجاندار و رسیدن بشر به فروتنی را بنیاد فلسفی تنوع زیستی میداند.
كرمی در مقدمه توضیح تنوع زیستی در ایران چنین گفت: «بحث توسعه میتواند طبیعتمحور یا طبیعتسوز باشد. كشورهایی در جهان توسعه پایدار یافتهاند كه پایداری محیطی و زیستی را حفظ كرده و زادآوری زیستی مناسبی دارند. كشوری مانند دانمارك چهار میلیون جمعیت دارد و مساحتش از استان تهران كمتر است اما در همه سوپرها محصولات لبنی دانمارك دیده میشود. توسعه از پایداری محیطی میآید، هر چه محیط پایدارتر باشد توسعه بیشتری خواهیم داشت».
وی سپس ادامه داد: «ما الان در ایران توسعه محیطسوز داریم، هیدرولوژی را خراب كردیم و جنگلزدایی شدید صورت گرفته. ما مثل كسی هستیم كه اثاث و وسایل منزل را میفروشد تا غذا بخورد، اگر به روند استفاده از سرمایه ادامه دهیم، بعد از مدتی هیچ چیز باقی نخواهد ماند».
كرمی در ادامه صحبت خود به گونههایی اشاره كرد كه زمانی نماد ایران بودند ولی اكنون وجود خارجی ندارند و یا در حال از بین رفتن هستند: «70 سال پیش ما شیر ایرانی داشتیم. تا سال 1325 ببر داشتیم. تعداد پرندهی هما بسیار كم شده؛ عقاب سر طلایی كه نماد توچال است نیز همینطور. یوزپلنگ را داریم از دست میدهیم؛ طبق آخرین آمار از 3000 پلنگ، 900 پلنگ باقی مانده. طی چند دهه اخیر 90درصد كاهش گونه جانوری داشتهایم و متأسفانه این روند ادامه دارد».
وی نحوهی عملكرد را مانند كودكی دانست كه هر كاری دوست دارد، انجام میدهد و گفت: «كارهایی كه انجام میدهیم در مغایرت با نظام طبیعی است. به عنوان مثال ما برای این كه به شهر تهران آب برسانیم، طبیعت اطراف را تا شعاع 200 كیلومتر از بین بردهایم. آبی كه در حال حاضر پشت سد لتیان جمع میشود، زمانی به نقطهای میرفته و منطقهای را سیراب میكرده...».
تنوع زیستی در ایران در سطح خُرد
مرتضی اسلامی مدیر انجمن یوزپلنگ ایرانی، یكی از انجمنهای فعال محیط زیست، مفهوم تنوع زیستی را گوناگونی حیات و موجودات زنده روی كره زمین دانست و چنین توضیح داد: «موجودات زنده در طبقات مختلف گیاه، گیاهخوار و گوشتخوار هرم زندگی قرار دارند و تنوع هر طبقه بیشتر باشد، پایداری آن طبقه نیز بیشتر خواهد بود. مثلاً اگر ما فقط یك گونه گیاه داشتیم، احتمال ناسازگاری با شرایط آب و هوایی و انقراض بسیار بالا میرفت».
وی تنوع زیستی در ایران را بسیار عجیب دانست و گفت: «517 گونه پرنده در ایران داریم كه چیزی معادل تعداد پرندگان در قاره اروپاست. حدود 1600 گونه مهرهدار در ایران داریم. ایران در عرض سه قاره قرار دارد، به فرض امكان ندارد گونهای از گربهسانان در افریقا و یا آسیا باشد ولی در ایران نباشد».
وی در پاسخ به این پرسش كه تنوع زیستی یك مفهوم كلی است و شاید برای مردم مبهم باشد، گفت: «انجمن یوزپلنگ ایرانی نام "یوزپلنگ" را كه مردم به آن حساس هستند به عنوان نماد دارد اما گونههای مختلف جانوری را شامل میشود و تكنیكها و مهارتهای كلی را به مردم آموزش میدهد. در رابطه با تنوع زیستی نیز چنین است و لازم است از گونههایی كه مردم نسبت به آنها حساس هستند برای آموزش استفاه كرد».
اسلامی اقداماتی را كه از ابتدای سال میلادی به مناسبت تنوع زیستی انجام شده، مثبت ارزیابی كرد و گفت: «هر چند ایران همچنان در بین سایر كشورها عقب است اما هر جایی را باید نسبت به گذشتهی خود سنجید و سال جاری قدمهای خوبی برداشته شده است».
وی فعالیتهای انجمن در سال تنوع زیستی را چنین توضیح داد: «فعالیتهای ما در دو دسته جای دارند. یك دسته جنبه نمادین دارد و برای حساسسازی مردم انجام میشود مانند كوهپیمایی و یا كویرنوردی، در این برنامهها به مردم محلی نیز آموزشهایی داده میشود. در كنار فعالیتهای نمادین، برنامههای آموزشی و علمی داریم. كتابی در دست تدوین داریم كه مخصوص معلمان مقطع راهنمایی است و در آن مفاهیم تنوع زیستی توضیح داده شده تا معلمان آشنا شوند و بتوانند این مفاهیم را به دانشآموزان آموزش دهند».
لازم به ذكر است برخی از اعضای انجمن یوزپلنگ ایرانی انجمن حافظان محیط زیست بخش بادرود، هیأت کوهنوردی بادرود، کانون دوستداران محیط زیست دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، کانون گردشگری آزاد و اداره حفاظت محیط زیست شهرستان نطنز مسیر 130 کیلومتری قلعه کرشاهی بادرود تا قصر بهرام گرمسار را از تاریخ دوم تا چهارم ادیبهشت با پای پیاده طی كردند. شعار این برنامه "حمایت از گربهسانان بیابان مرکزی ایران و گرامیداشت سال جهانی تنوع زیستی (2010) " بود.
در سال سال میلادی كه سال جهانی تنوع زیستی نام گرفته اجازه بدهیم "حفظ تنوع زیستی" در كارها و فعالیتها انعكاس داشته باشد و بر مبارزه برای آینده متمركز باشد زیرا اكنون زمان عمل است. تغییرات غیرطبیعی که انسان به طبیعت وارد میکند قابل جبران نخواهد بود و در نهایت صدمه آن به بشر خواهد رسید چرا که انسان تنها یکی از موجودات زندهی روی کره زمین است.