Azərbaycan milli mətbəxinin tarixi də elə xalqın tarixi qədər qədimdir. Azərbaycan kulinariyası öz tarixi kökləri və özünəməxsusluğu ilə o birilərindən xeyli fərqlənir. Azərbaycan xörəkləri yüksək dad-tam keyfiyyətləri ilə dünyada məşhurdur. Onları başqaları ilə qarışıq salmaq olmaz. Azərbaycan xörəkləri dadı və hazırlanması, həmçinin tünd ədviyyə və tamlı əlavələr qatılmasına görə daha çox Şərq mətbəxinə yaxındır.
Hazırda Azərbaycan kulinariyasında xörəkləri hazırlanmasının qədim üsullarının spesifik xüsusiyyətləri saxlanılmaqla yanaşı, müasir kulinariyanın tələbləri geniş sürətdə nəzərə alınır.
Azərbaycan milli xörəkləri keçmişdə mis qazanlarda hazırlanmışdır. Bu günün özündə belə bir çox kənd yerlərində mis qazanda bişirilən xörəklər daha dadlı olur. Ona görə də milli Azərbaycan mətbəxinin əşyaları (qazan, süzgəç, tava, sini, kəfkir, abgərdən və s.) əsasən misdən hazırlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, keçmişdə olduğu kimi, indi də mis qazanları və qabları vaxtaşırı qalaylayırlar ki, xörəyə və eləcə də orqanizmə həddindən artıq mis düşməsin. Milli xörəklərdən piti aşxana və içərisində də birbaşa süfrəyə verilir.
Milli xörəklərimizin əksəriyyəti mal, qoyun və quş ətindən hazırlanır. Döyülmüş ət ilə hazırlanan xörəklər daha çox yayılıb.
Respublikanın dəniz, göl və çayları müxtəlif balıq növləri ilə, əsasən də ağ və nə`rə balığı ilə zəngindir. Milli xörəklərin hazırlanmasında daha çox nə`rə və pullu balıqlardan istifadə edilir.
Süfrəmiz müxtəlif göyərti və tərəvəzlərlə - badımcan, pomidor, şirin istiot (bibər), kələm, ispanaq, turşəng, çuğundur, turp, soğan, xiyar, yaşıl lobya və sairlə zəngindir. Milli xörəklərdə düyüdən və unan hazırlanan müxtəlif çeşidliyi kulinar mə`mulatı geniş tətbiq edilir.
Xörəklərimizdə ədviyyələrdən zə`fəran, cirə, razyana, zirə, dəfnə yarpağı, keşniş toxumu, həmçinin nanə, şüyüd, cəfəri, kərəviz, tərxun, reyhan, kəklikotu və s. gen-bol işlədilir. Bu ətirli - ədviyyəli bitkilərdən zə`fəran SSRİ – də yalnız Abşeron yarımadasında becərilir. Azərbaycan kulinariyasında zə`fəran əlavə edilməklə 50 – dən çox müxtəlif növ xörək və 10-dan çox şirniyyat mə`lumatı hazırlanır.
Limon, zeytun, yeyinti turşuları – abqora, əzgil – şərab, sirkə, narşərab, alça, albuxara, qora, nar, zoğal axtası, qaysı, lavaşana, sumaq və s. xörəklərimizə ləzizlik gətirir.
Azərbaycan mətbəxində salatın xüsusi yeri vardır. Təzə pomidor, xiyar, şirin istiot, reyhan və keşnişdən hazırlanan salatda tərəvəzləri çox xırda doğrayırlar. Bu cür salat əsas xörəklərlə birlikdə yeyilir.
Azərbaycan milli kulinariyasında 30-dan çox birinci xörək növü var. Bunlara ətdən hazırlanmış xörəklər (piti, küftə - bozbaş, şorba və s.), göyərti və qatıqdan hazırlanmış, xörəklər (dovğa, ovdux, doğramac, balva və s.) aiddir.
Bə`zi sulu xörəklərin hər payı ayrığa qabda (piti), yaxud bir neçə pay bir qabda (düşbərə, sulu xingal və s.) hazırlanır.
Adi şorbalardan fərqli olaraq sulu Azərbaycan xörəkləri öz konsistensiyasına görə daha qatıdır, çünki bunların tərkibində, bir qayda olaraq şorba az miqdarda olur.
Azərbaycan milli kulinariyasını fərqləndirən bir xüsusiyyət də ondan ibarətdir ki, bə`zən milli xörəklər həm birinci və həm də ikinci xörəyi əvəz edir. Məsələn, piti, küftə-bozbaş və s. Bu xörəklərin əvvəlcə şorbası, sonra şorbada bişmiş qalan hissə (ət, noxud, kartof və s.) ikinci xörək kimi yeyilir.
Azərbaycan sulu xörəklərinin digər bir xarakterik xüsusiyyəti onlarda qoyun quyruğundan istifadə edilməsidir. Quyruq, bir qayda olaraq, xırda doğranmış şəkildə işlədilir.
Milli Azərbaycan mətbəxində sulu xörəklərin hazırlanmasında tomat-pasta və ya tomat-püre çox az istifadə edilir. Bunun əvəzində yayda təzə pomidor, qışda isə qurudulmuş alça (turşməzə tam verməsi üçün) və tərkibində boya maddəsi olan ədviyyat (zə`fəran və sarı kök) tətbiq edilir.
Azərbaycan kulinariyasında sulu xingal, xəmiraşı, umac, gürzə, düşbərə və s. kimi undan hazırlanan sulu xörəklər vardır.
Təzə süddən , turşudulmuş süddən və qatıqdan hazırlanan firni, südlü sıyıq, dovğa, kələköş, ovdux və s. geniş yayılmışdır.
Ikinci milli xörəklər əsasən qoyun, həmçinin ev quşlarının ətindən , düyü və tərəvəzdən hazırlanır.
Azərbaycanda ən çox yayılmış xörəklərdən biri plovdur. Bu xorəyin hazırlanmasının 40-a qədər resepti mə`lumdur. Onlara xuruşun xarakterindən və növündən asılı olaraq müəyyən adlar verilmişdir: qovurma plov, səbzi – qovurma, toyuq plov, şirin plov, südlü plov və s.
Ikinci xörəklərdən kabab xüsusilə qeyd olunmalıdır: basdırma kabab, can ətindən kabab, həvəskar kababı, qaraciyər kababı, böyrək kababı və s. tikə ətdən;" lüləkəbab, tavakabab, şamkabab və s. döyülmüş ətdən hazırlanır.
Undan hazırlanan ikinci xörəklərdən xəşil, ətli xingal, süzmə xingal, yarpaq xingalı, qutab (ət, göyərti və boranı ilə), çudu və s. geniş yayılmışdır.
Balıqdan hazırlanmış ikinci xörəklərdən balıq kababı, azərbaycansayağı kütüm küküsü, balıq çığırtması, qiymələnmiş balıq, öz buğunda və suda bişirilmiş balıq, qızardılmış balıq, balıq plov, uzunburun balıq plovu və balıq mütəncimi ən çox yayılmış xörəklərdir.
Ümumiyyətlə, ətdən, balıqdan, tərəvəzdən və undan hazırlanan ikinci xörəklərin sayı 100-dən çoxdur.
Azərbaycan kulinariyasının xörəklərindən plov, piti, lüləkabab, ləvəngi və s. bütün dünyada məşhurdur.
Bizdə xörəklərin süfrəyə verilmə qaydasının özünəməxsus xüsusiyyətləri var: adətən, əvvəlcə çay, sonra birbaşa ikinci xörəklər verilir (azərbaycanlılar məclisdə, şənlikdə və toyda birinci xörək vermirlər). Bu vaxt süfrədə müxtəlif göyərti, təzə xiyar və pomidor (qış fəslində duza və sirkəyə qoyulmuş) olur. Çox zaman nahardan (xüsusilə plovdan) sonra dovqa verilir. Bu, qidanın yaxşı həzm olunmasına kömək edir.
Azərbaycan kulinariyasında üçüncü xörək kimi şirin yeməklər istisna hallarda tətbiq edilir və ona görə də həmin xörəklərin çeşidi məhduddur. Şirin xörəklərdən firni, sucuq, tərək və quymaq daha çox hazırlanır.
Azərbaycanda nahar şərbət və ya şirniyyatla başa çatır.
Azərbaycanın milli şirniyyat mə`mulatı üç qrupa bölünür: unlu, karameləoxşar və konfetəoxşar mə`mulatlar.
Unlu şirniyyat mə`mulatına şəkərbura, paxlava, şəkərçörəyi, Bakı qorabiyyəsi, Azərbaycan nanı, Ordubad ruleti-dürməyi, Qarabağ kətəsi, Quba tıxması, Lənkəran külçəsi, Şamaxı mütəkkəsi, Naxçıvan paxlavası və s. aiddir. Undan hazırlanan milli şirniyyat mə`mulatının 30-dan çox çeşidi mə`lumdur. Bununla belə, hər zonanın özünə məxsus xüsusi şirniyyat mə`mulatı vardır.
Bakıda qədimdən şəkərbura, Bakı paxlavası, şəkərçörəyi və s. şirniyyatlar hazırlanır. Şəki şirniyyatı xüsusi yer tutur. Şəki paxlavası, peşvəng, tel (tər halva), qırmabadam və s. mə`mulatların hazırlanmasında düyü unu, şəkər, fındıq ləpəsi, kərə yağı, yumurta ağı və ədviyyat işlədilir.
Karameləoxşar şirniyyatdan Azərbaycanda şəkər – pendir, pərvərdə, qoz, fındıq və badam qozinakları, keşnişli noğul, qozhalvası və s. istehsal edilir.
Konfetəoxşar şirniyyatlardan rahatulhulqumu (müxtəlif əlavəli), noğulu, şirəli ənciri, feşməyi və s. göstərmək olar.
Salatlar və qəlyanaltılar
Göyərti küküsü
Yumurta – 2 əd., göy soğan – 25 q, keşniş – 15, şüyüd – 10 q, ispanaq – 30 q, ərinmiş yağ- 30 q, istiot, duz
Keşniş, şüyüd, ispanaq və göy soğan yuyulur, xırda doğranır, üzərinə istiot, duz və yumurta əlavə edilib diqqətlə çalınır. Küküyə bə`zən ovulmuş ağ çörək və ya bir az un əlavə edilir. Tavada yağı qızardıb göyərti ilə çalınmış yumurtanı oraya tökür və üstünü hamarlayırlar. Yumurta bərkidikdən sonra kükünü iki və ya dörd hissəyə bölüb qızardırlar. Süfrəyə verdikdə üzərinə yağ tökür və yanına qatıq qoyurlar.
Lobya fisincanı
Qırmızı lobya – 100 q, baş soğan – 30 q, ərinmiş yağ – 20 q, qoz ləpəsi – 30 q, sirkə - 20 q və ya nar şirəsi – 15 q, keşniş göyərtisi – 20 q, istiot, duz.
Lobya bişirilir, qızardılmış baş soğan və qoz ləpəsi ilə ətçəkən maşından keçirilir. Istiot, duz, sirkə və ya nar şirəsi əlavə edilib qarışdırılır. Fisincanın üstünə göyərti səpilir və halqavarı doğranmış baş soğanla bəzənir.
Soyutma
Qoyun əti – 217 q, baş soğan – 30 q, pomidor – 280 q, xama – 30 q, duz, istiot.
Qoyun ətini 1,0-0,5 kq tikələr şəklində suda bişirir, bulyondan çıxarıb soyudurlar. Süfrəyə verdikdə soyuq qoyun ətini 2-3 mm qalınlıqda doğranır, boşqaba qoyur, yanına girdə doğranmış pomidor və çöp şəklində soğan düzür, üstünə xama tökürlər.
Şorbalar və həlimlər
Piti
Xamalların miqdarı küftə-bozbaşda olduğu kimidir. Yay vaxtı zə`fəran 50 q pomidorla əvəz edilir.
Pitinin hər payına 55-60 qramlıq 2-3 tikə qoyun əti götürülür. Noxud 4-5 saat soyuq suda isladılır. Ət və noxudu piti qabına qoyub zəif od üzərində tədricən bişirirlər. Xörəyin hazır olmasına 30 dəqiqə qalmış kartof, iri doğranmış soğan, alça, duz və zə`fəran şirəsi tökülüb hazır olana kimi bişirilir. Piti bir qayda olaraq bişirildiyi qabda süfrəyə verilir, yanına dərin boşqab və ya kasa, sumaq və təmizlənmiş baş soğan qoyulur.
Küftə-Bozbaş
Qoyun əti – 163 q, quyruq – 20 q, düyü – 15 q, təzə alça – 30 q, noxud – 25 q, kartof – 150 q, baş soğan – 18 q, zə`fəran – 0,1 q, quru nanə - 0,1 q, istiot, duz.
Küftə - bozbaş üçün sümüklərdən bulyon bişirilir. Qoyun ətinin yumşaq hissəsi baş soğanla birlikdə ətçəkən maşındam keçirilir. Qiyməyə düyü, istiot, duz qatılıb yaxşı qarışdırılır. Hər küftənin içərisinə 2-3 ədəd yuyulmuş alça qoyulur. Noxud bulyonda bişdikdən sonra küftələr bulyona salınır və bişirilir. Həmçinin kartof və narın çərtilib qızardılmış soğan əlavə edilir. Xörəyin hazır olmasına 10-15 dəqiqə qalmış ona duz, istiot və zə`fəran məhlulu əlavə edilib hazır vəziyyətə çatdırılır. Süfrəyə veriləndə üzərinə keşniş, yaxud quru nanə səpilir.
Şəki pitisi
Sümüksüz qoyun əti – 163 q, noxud – 30 q, quyruq – 20 q, baş soğan – 18 q, şabalıd – 30 q, quru gavalı – 20 q, zə`fəran – 0,1, istiot, duz, sumaq.
Adi piti kimi hazırlanır. Lakin kartof əvəzinə şabalıd götürülür. Şabalıd ayrıca bişirilir və təmizlənir. Payız vaxtı hər paya 30 q heyva qatılır. Pitinin yanında sumaq və təmizlənmiş baş soğan verilir.
Düşbərə
Qoyun əti – 108 q, buğda unu – 4- q, yumurta – ¼ əd, baş soğan - 18 q, şərab sirkəsi – 10 q, keşniş – 15 q, nanə qurusu – 10 q, istiot, duz.
Düşbərə hazırlamaq üçün sümüklərdən bulyon bişirilir, qoyun ətinin yumşaq hissəsindən soğan və ədviyyat qatmaqla qiymə hazırlanır. Mayasız yoğrulmuş bərk xəmir 1 mm qalınlığında yayılıb kiçik kvadratlar şəklində doğranır. Hər kvadratın ortasına 2-3 qram qiymə qoyulur. Kvadratlar ortadan və ya üçkünc qatlanıb küncləri geriyə dartılır. Düşbərəni bulyonda 5 dəqiqə bişirirlər. Ev şəraitində düşbərəni elə xırda hazırlayırlar ki, bir qaşığa 4-5 ədəd yerləşir. Süfrəyə verilən zaman yanına sarımsaqla sirkə qoyulur, üstünə isə keşniş və ya quru nanə səpilir.
Kələpaça (Xaş)
Qoyun kəlləsi – 214 q, qoyun ayaqları – 179 q, qarın – 47 q, sarımsaq – 5 q, sirkə -10 q, duz.
Ilk emaldan keçirilib təmiz yuyulmuş qoyun kəlləsi, ayaqları və qarnı suda bişirilir. Əmələ gəlmiş kəf yağılır. Bişəndən sonra (6-7 saat ərzində) ət kəfkirlə çıxarılıb iri sümüklərdən ayrılır və 40-50 qram çəkidə doğranıb yenidən bulyonda bişirilir. Xörəyin yanına sarımsaqla sirkə qoyulur.
Sulu xəngəl
Qoyun əti – 163 q, 1-ci sort buğda unu – 40 q, yumurta – 1/5 əd., noxud – 25 q, ərinmiş yağ – 25 q, baş soğan – 25 q, şərab sirkəsi – 10 q, keşniş və şüyüd – 10 q, quru nanə - 1,0 q, duz, istiot.
Ətin döş, kürək və ya bel hissəsi götürülüb bişirilir və sümükdən ayrılır. Ayrıca olaraq əvvəlcədən 3-4 saat isladılmış noxud bişirilib. Bulyona qatılır. Un, yumurta və sudan xəmir yoğrulur, 1 mm qalınlığında yayılır və 2x3 sm ölçüdə kəsilib qaynar bulyonda bişirilir. Hazır olana yaxın üzərinə yağda qızardılmış soğan, doğranmış göyərti qatılır. Süfrəyə verilən zaman üstünə quru nanə səpilir, yanına ayrıca sirkə qoyulur.
Dovğa
Qoyun ət – 108 q, baş soğan – 15 q, noxud – 15 q, qatıq – 200 q, xama – 40 q, yumurta – 1/3 q əd., un – 8 q, düyü – 20 q, göy soğan – 18 q, ispanaq – 40 q, keşniş – şüyüd, kəvər – 30 q, nanə - 15 q, kərəviz – 10 q, istiot, duz, darçın.
Dovğa hazırlamaq üçün qatıq və xama un ilə çalınır, üzərinə yumurta və düyü əlavə edilir. Qatıq çürüməsin deyə, kütləni arası kəsilmədən bir qaydada bulaya – bulaya qızdırırlar. Qaynadıqdan sonra üzərinə narın doğranmış göyərti və düz töküb hazır olana qədər bişirirlər. Dovğa ətli və ətsiz hazırlanır. ətli dovğa bişirmək üçün ayrı qazanda əvvəlcədən isladılmış noxud qaynadılır, ət qiyməsindən xırda küftələr hazırlanır və noxudla birlikdə hazır olana kimi bişirilir. Sonra bişmiş noxud və küftələr əsas dovğa ilə qarışdırılır.
Ovdux-doğramac
Qatıq – 200q, su – 100 q, təzə xiyar – 100 q, göy soğan – 40 q, keşniş – 10 q, şüyüd – 10 q, reyhan – 5 q, yumurta – 1 əd., mal əti – 100 q, duz, sarımsaq.
Ovdux hazırlamaq üçün qaynadılıb soyudulmuş su qatıqla qarışdırılır. Qabığı soyulmuş xiyar və göyərti xırda doğranır, durulaşdırılmış qatıqla qarışdırılır, duz və sarımsaq qatılıb soyuducuya qoyulur. Ovdux soyuq halda süfrəyə verilir. Ovdux, adətən, ətsiz hazırlanır. Müstəsna hallarda ovduxa bişirilib xırda doğranmış mal əti və bərk bişirilmiş yumurta qatılır.
Şəkisayağı gürzə.
Qoyun əti – 217 q, quyruq – 25 q, baş soğan – 30 q, un – 80 q, şərab sirkəsi və ya abqora – 10 q, sarımsaq – 2 q, keşniş – 15 q, istiot – 0,1 q, duz.
Qoyun əti, quyruq və soğandan qiymə hazılanır. Undan bərk xəmir yoğrulub 1 mm qalınlığında yayılır və bundan diametri 5 sm ölçüdə dairələr kəsilir. Xəmir dairələrin içərisinə çiy qiymə qoyulub tikişi yuxarı və bir ucu açıq qalmaq şərtilə bükülür. Hazırlanmış gürzə suda və ya bulyonda bişirilir. Süfrəyə bulyonu ilə birlikdə verildikdə üstünə keşniş səpilir, yanına sarımsaqlı sirkə qoyulur.
İkinci xörəklər
Qiymə çiğirtma
Qoyun əti – 163 q, baş soğan – 40 q, ərinmiş yağ – 25 q, yumurta – 2 əd., şüyüd – 12 q,
zə`fəran – 0,1 q, istiot – 0,11, duz.
Qoyun əti ilə soğandan hazırlanmış qiyməyə duz, istiot və zə`fəran vurulub yağda qovrulur. Qiymənin üstünə çalınmış yumurta vurulub qızdırıcı şkafda bişirilir. Süfrəyə verdikdə üstünə göyərti səpilir.
2. Səbzi-qovurma
Qoyun əti – 330 q, baş soğan – 50 q, ərinmiş yağ – 25 q, abqora – 10 q, və ya limon turşusu – 0,3 q, zə`fəran - 0,1 göyərti – 200q, (ispanaq və turşəng – 50 q, keşniş və çüyüd – 50 q, kəvər – 50 q, göy soğan – 50 q), istiot və duz.
Qoyun ətinin bud hissəsi əvvəlcə sümükdən ayrılır və 25 – 35 qramlıq tikələrə kəsilir. ətə duz və istiot vurulub qızardılmış soğan, zə`fəran şirəsi, limon turşusu və ya abqora ilə birlikdə öz buğunda bişirilir. Hazır olmasına 5 dəqiqə qalmış doğranmış göyərti (ispanaq, turşəng, keşniş, şüyüd, kəvər, göy soğan) qatılır. Süfrəyə verdikdə yanına qatıq qoyulur.
Kabablar
Banket kababı
Tikə kəbab kimi hazırlanır, lakin süfrəyə verildikdə xüsusi olaraq pomidor, xiyar, bibər və başqa tərəvəzlərlə bəzədilir. Bə`zən kababı elə bişirildiyi şişdə stola verirlər.
Lüləkəbab
Qoyun əti -330 q, quyruq yağı – 20 q, baş soğan – 20 q, göy soğan – 40 q, cəfəri və reyhan – 15q, buğda unu – 45 q, sumaq – 3 q, duz, istiot.
Qoyun ətinin yumşaq hissəsi soğanla birlikdə ətçəkən maşından keçirilir, istiot və duz vurulub ciddi qarışdırılır. Qiymə soyumaq üçün 20 dəqiqə soyuducuya qoyulur. Qiymə bir qədər enli şişlərdə uzunsov formaya salınır. Lüləkəbab manqalda közərmiş kömür üzərində qızardılmış. Lüləkəbab süfrəyə verildikdə lavaşın içinə qoyulur. Lavaş hazırlamaq üçün mayasız bərk xəmir 1 mm qalınlığında yayılır və hər iki üzü yağsız tavada bişirilir. Lüləkəbanın yanına halqavarı doğranılmış baş soğan, sumaq, yaxud şişdə qızardılmış pomidor verilir.
Plovlar
Səbzi-qovurma plov
Qoyun əti – 221 q, düyü – 150 q, ərinmiş yağ – 50q, baş soğan – 50 q, göyərti (kəvər, keşniş,ispanaq, turşəng)- 150 q, limon turşusu – 0,1 q, və ya abqora – 5 q, zə`fəran – 0,1 q, istiot – 0,1 q, duz.
Yumşaq qoyun əti 35-40 qramlıq tikələrə doğranır, duz və istiot vurulub qızardılır. Ətin üzərinə yağda qızardılmış soğan, abqora, iri doğranılmış göyərti əlavə edib bişirilir. Ayrıca bişirilimiş plovun bir hissəsinə zəfəran vurulur. Boşqaba çəkilib yanına səbzi – qovurma qoyulur, üzərinə yağ tökülür.
Şirin plov
Düyü – 150 q, ərinmiş yağ – 50 q,kişmiş – 30 q, ərik qurusu (qaysı) – 30 q, şəkər – 40 q, qara gavalı qurusu – 30 q, buğda unu – 10 q, yumurta – 1/6 əd., duz.
Meyvələr yağda şəkər əlavə etməklə qovrulur. Düyüdən yarımhazır vəziyyətdə plov bişirilir, meyvə ilə qarışdırılıb dəmə qoyulur. Süfrəyə verildikdə təpəcik şəklində boşqaba çəkilir, üstünə qazmaq və qara gavalı qurusu qoyulur.
Dolmalar
Yarpaq dolması
Qoyun əti – 180 q, düyü – 30 q, baş soğan – 20 q, göyərti (keşniş, şüyüd və nanə) – 15 q, tənək yarpağı – 40 q, qatıq – 20 q, ərinmiş yağ – 10 q, duz, istiot, darçın.
Qoyun ətinin yumşaq hissəsi baş soğanla birlikdə ətçəkən maşından keçirilir. Qiyməyə düyü, xırda doğranılmış göyərti (keşniş, şüyüd, nanə), duz, istiot və bə`zi hallarda isladılmış noxud ləpəsi qatılır. Təzə üzüm yarpaqları qaynar suda pörtlədilir, duza qoyulmuş yarpaqlar isə yarımhazır vəziyyətə gəlincə suda bişirilir. Qiymə yaxşı qarışdırılır. Hər yarpağa orta hesabla 25 q qiymə bükülüb qazana yağılır, üzərinə su tökülüb hazır olana kimi (bir saat) bişirilir. Stola verildikdə ayrıca qabda qatıq qoyulur.
Kələm dolması
Qoyun əti – 162 q, düyü – 20 q, noxud – 10 q, baş soğan – 15 q, kələm – 220 q, şabalıd – 50 q, keşniş – 15 q, pomidor – 50 q, şərab sirkəsi – 10 q, və ya limon turşusu – 2q, şəkər – 5 q, və ya doşab - 15 q, darçın – 0,1 q, duz.
Qoyun ətindən soğanla birlikdə qiymə hazırlanır. Qiyməyə düyü, soyuq suda isladılmış noxud ləpəsi, təmizlənmiş və xırda doğranmış şabalıd, pomidor, göyərti, istiot və duz vurulub ciddi qarışdırılır. Kələmi qaynar suda pörtüb, yarpaqları ayırır və hər pay üçün üç ədəd olmaqla kələmin içərisinə qiymə qoyulub kvadrat formasında bükülür. Qazana yığılır, üzərinə bulyon və ya su tökülür, bişirilir. Hazır olmasına 20 dəqiqə qalmış üzərinə şəkər və sirkədən edilir. Süfrəyə verdikdə kələm dolmasının üstünə bişirildiyi sousdan tökülüb darçın səpilir.
Badımcan dolması
Qoyun əti – 163 q, badımcan – 300q, baş soğan – 20 q, ərinmiş yağ – 20 q, pomidor – 50 q, göyərti (reyhan, keşniş) – 15 q, darçın – 0,2 q, qatıq – 50 q, istiot -0,1 q, duz.
Badımcanın saplağı ilə birlikdə üçü kəsilir, soyuq duzlu suya salınıb qaynayana kimi qızdırılır. 1-2 dəq. pörtülür. Uzununa kəsilib tumdan təmizlənir . qoyun ətindən soğanla birlikdə qiymə hazırlanır, duz, istiot vurulur, arasıkəsilmədən qarışdırılaraq qızardılır. Qiyməyə doğranmış göyərti və darçın qatılıb qarışdırılır və badımcanlara doldurulur. Qiymə ilə doldurulmuş badımcanlar dayaz qazana yağılıb ətrafına pomidor dilimləri düzülür, az miqdar bulyon tökülüb öz buğunda bişirilir. Süfrəyə verildikdə üstünə öz sousundan tökülür. Ayrıca qabda darçınlı qatıq verilir.
Balıq xörəkləri
Kütüm ləvəngi
Təzə kütüm – 253 q, qoz ləpəsi – 50 q, baş soğan – 30 q, ərinmiş yağ – 10 q, zoğal axtası – 25 q, kişmiş – 50 q, duz.
Balıq bütöv şəkildə təmizlənir, içalatı çıxarılır və yuyulur. Yağda qızardılmış soğana döyülmuş qoz, isladılıb xırda doğranmış zoğal axtası və kişmiş qatılıb qiymə hazırlanır. Balıq duzlanır, içinə qiymə qoyulub sapla sarınır, qızdırıcı şkafda bişirilir. Süfrəyə verildikdə eninə tərəfə tikilərə doğranır.
Undan hazırlanan xörəklər
Həvəskar qutabı
Xammalların miqdarı ət qutabında olduğu kimidir. Əlavə olaraq qoyun qarnı və bağırsağı emal olunmuş qoyun qarnı və bağırsağını qaynar suda pörtüb soğanla ətçəkən maşından keçirirlər. Qiyməyə lavaşana və nar dənələri əlavə edib xəmir dairələrinin içinə qoyulur və aypara şəklində bükülür. Qutabın hər iki üzü yağda qızardılır. Sumaq ayrıca verilir.
Gürzə
Qoyun əti – 217 q, baş soğan – 30 q, un – 80 q, ərinmiş yağ – 25 q, qatıq – 50 q, sarımsaq – 2 q, darçın – 0,1 q, istiot – 0,1 q, duz.
Ətlə soğandan hazırlanmış qiyməyə istiot, duz vurulub qızardılır. Undan bərk xəmir yoğrulub 1 mm qalınlığında yayılır və bundan diametri 5 sm ölçüdə dairələr kəsilir. Xəmir dairələrinin ortasına qiymə qoyulub tikiş yuxarı və bir ucu açıq qalmaq şərtilə bükülür. Hazırlanmış gürzə suda bişirilir, aşsüzəndən süzülür və süfrəyə verildikdə üstünə darçın səpilir, yanına sarımsaqlı qatıq qoyulur.
Şirniyyat
Şəkərbura
Əla növ buğda unu – 240 q, ərinmiş yağ – 60 q, uzlu süd – 80 q, yumurta – 1əd, maya – 8 q, təmizlənmiş adam və ya fındıq – 200 q, şəkər tozu – 200 q, hil – 0,4 q, duz.
Süd 30-350 C –yə qədər qızdırılır, ona maya, duz, yumurta, ərinmiş yağ və ələnmiş un qatılıb bərk xəmir yoğrulur. Xəmir 1-1,5 saat saxlanılır və 30 qramlıq kündələrə bölünür. Kündələr 2 mm qalınlığında kiçik dairələrə yayılır. Bu dairələrin arasına iç qoyulub örtülür və kənarları vintvarı bükülür, üzərinə müxtəlif naxışlar vurulur. Şəkərburanı 160- 180 o C-də 25-30 dəq. bişirirlər.
Iç hazırlamaq üçün qabığı təmizlənmiş badam və ya qovrulmuş fındıq sürtgəcli maşından keçirilib narın üyüdülür, 1:1 nisbətində toz şəkərlə qarışdırılır, ətirli olması üçün döyülmüş hil qatılır.
Şəkərçörəyi
Ə`la növ buğda unu – 530 q, ərinmiş yağ – 260 q, şəkər kirşanı – 300 q, yumurta – 1 əd., vanilin – 3 q.
Ərinmiş yağ şəkər kirşanı ilə 25-30 dəq. çalınır, bu zaman ona az-az yumurta ağı əlavə edilir. Çalıntıya vanilin və ələnmiş un qatılıb xəmir yoğrulur. Həmin xəmirdən 60-75 qramlıq girdə kündələr hazırlanır, perqament kağızı sərilmiş listlərə düzülür, üzərinə yumurta sarısı çəkilib 175-180 0 C istilikdə 25-30 dəq. bişirilir. Şəkərçörəyi soyuduqdan sonra üstünə şəkər kirşanı səpilir.
Bakı paxlavası
Ə`la növ buğda unu – 240 q, ərinmiş yağ – 60 q, üzlü süd – 80 q, yumurta – 1 əd., maya – 8 q, təmizlənmiş badam və ya qoz ləpəsi – 200 q, şəkər – 200 q, zə`fəran – 0,4 q, vanilin – 0,2 q, bal – 20 q.
Xəmirin yoğrulması və için hazırlanması şəkərburada olduğu kimidir. Xəmir 0,5 mm qalınlığında yayılır. Tavanın dibinə yağ sürtülür və xəmir qatı sərilib üstünə 3-4 mmqalınlığında iç tökülür. Içliyin üstünə ikinci xəmir qatı salınır, yağ sürtülüb yenidən içlik tökülür və bu qayda 8-10 qata qədər davam etdirilir. Sonra paxlava 10x4 sm ölçüdə romb şəklində kəsilir, üst qatına zə`fəran şirəsi qatılmış yumurta sarısı çəkilir. Hər paxlavanın ortasına yarım ləpə və yaxud püstə qoyulur. Paxlavanı 180-2000 C –də 35-40 dəq. bişirirlər. Hazır olmağa 15 dəqiqə qalmış üstünə şərbət və yaxud bal tökülür.
Şəki paxlavası
Düyü unu – 280 q, şəkər – 420 q, fındıq ləpəsi – 140 q, limon turşusu – 1 q, keşniş toxumu – 2 q, hil – 0,5 q, zə`fəran – 0,2 q.
Düyü ununa 120 ml su əlavə edilməklə duru xəmir hazırlanır. Həmin xəmiri 11 gözcüyü olan xüsusi qıfdan qızdırılmış tiyana tökməklə top formalı riştə bişirilir. Fındıq ləpəsi üyüdülür, döyülmüş keşniş toxumu və hil ilə qarışdırılır. Mis məcməyi yaglanır, 8 ədəd riştə üstə-üstə qoyulub üzərinə iç tökülür. Üzərinə 5 ədəd riştə qoyulub dairəvi formaya salınır. Paxlavanın səthi zə`fəranla kvadrat şəklində bəzənir, 15-20 dəq. kömür od üzərində hər iki üzü bişirilir. Paxlava şəkər, limon turşusu və 100 ml sudan hazırlanmış qaynar şərbətlə isladılır. 8-10 saat saxlanılır ki, şərbət paxlavanın içinə hopsun.
Şor qoğalı
Ə`la növ buğda unu – 726 q, quyruq cızdağı – 300 q, yumurta – 1 əd, quyruq yağı – 60 q, maya – 15 q, zirə - 1 q, zə`fəran – 0,5 q, razyana – 2 q, qara istiot – 0,5 q, xaşxaş – 3 q, duz
Una su, duz və maya qatılıb xəmir yoğrulur. Xəmir gəldikdən sonra ondan 9-11 gündə hazırlanır. Kündələr nazik yayılır və hər laya yağ sürtüb üstə-üstə yağılır. Yağılıb üstə-üstə yağılmış xəmir iri kvadratlara doğranır, onlar rulet kimi bükülür, burulur və yastılanaraq kökə şəklinə salınır. Ortasına içlik qoyulur. Quyruq cızdağı ətçəkən maşından keçirilir, ona yumurtanın ağı, ədviyyat və duz qatılıb yaxşı çalınır, bir qədər un əlavə edib iç hazırlanır. Səthinə zə`fəran şirəsi ilə çalınmış yumurta sürtülür, xaşxaş səpilir və 230-240 0 C temperaturda 20-25 dəq, bişirilir.
Qırmabadam
Düyü unu – 84 q, şəkər tozu 675 q, fındıq ləpəsi – 285 q, yumurta ağı – 35 q, limon turşusu – 1 q, keşniş toxumu – 2q.
Şəkər tozu su ilə qaynadılır, limon turşusu əlavə edilib tərkibində 5-6 faiz su qalanadək bişirilir. Bişmiş karamel kütləsini çala-çala soyudur və istiliyi 50-60 0 C olduqda üzərinə yumurta ağı əlavə edilir və çalınma sür`ətləndirilir. Çalıntının hazır olması onun ağ rəngindən və soyuduqda sınmasından bilinir. Çalınmış kütləyə xırdalanmış fındıq ləpəsi və keşniş toxumu əlavə edilib qarışdırılır və 0,5 – 0,7 sm qalınlığında 15x8 sm ölçüdə formalanır. Üzərinə qovrulmuş düyü unu səpilir.
Şərbətlər və içkilər
Südlü şərbət
Şəkər – 30 q, su – 70 q, süd- 100 q.
Su qaynadılır və şəkər həll edilib soyudulur. Süd ayrıca qaynadılır və soyuduqdan sonra şərbətə qatılır.
Ovşala
Şəkər – 30 q, qızıl gül ləçəkləri – 20 q, limon turşusu – 0,1 q, su – 150 q, buz – 20 q.
Qızıl gül ləçəklərinə qaynayan su tökülür, limon turşusu əlavə edilir və 8-10 saat saxlanılır. Bundan sonra süzülür, şəkər əlavə edilir və soyudulur. Bəzən üzərinə gülab tökülür.
Limon şərbəti
Limon – ¼ əd., şəkər – 50 q, zə`fəran – 0,1q, su – 100 q, reyhan və ya keşniş toxumu – 0,1 q, buz -50 q.
Limon qabığı xırda doğranılır, uzərinə qaynar su, reyhan və ya nanə toxumu əlavə edilir.3-4 saat saxlanılır, süzülür, şəkər və limon şirəsi qatılıb soyudulur. Süfrəyə verdikdə zə`fəran şirəsi və buz əlavə edilir.
Mürəbbələr
Heyva mürəbbəsi
Təmizlənib doğranmış heyvə - 1 kq, şəkər – 1,2 kq.
Heyva təmizlənir, 2 sm qalınlığında dilimlərə doğranır və qaynar suda 10-15 dəqş pörtülür. Sonra heyva dilimlərinin üzərinə qaynar şərbət əlavə edilir. Şərbəti heyva pörtülmüş su ilə hazırlayırlar. Mürəbbə arada 8-10 dəq. qaynadılıb 8 saat saxlanılmaq şərtilə 3-4 dəfəyə bişirilir.
2. Əncir mürəbbəsi
Əncir – 1 kq, şəkər – 1 kq, limon turşusu – 1 q, vanilin – 0,5 q.
Əncirdən qabıqlı və qabığı soyulmuş halda mürəbbə bişirilir: 1. Qabıqlı mürəbbə bişirdikdə əncirin saplağı kəsilir, 5 dəq. istiliyi 80-85 0 C olan suda pörtülür. əncirin üzərinə şərbət tökülür və 2 dəfəyə bişirilir. 2. Qabığı soyulmuş əncirin üzərinə toz-şəkər səpilir, 8-10 saat saxlanılıb zəif alov üzərində 50-60 dəq. bişirilir. Hazır olana yaxın limon turşusu və vanilin əlavə edilir.
Qoz mürəbbəsi
E`mal edilmiş qoz – 1 kq, şəkər – 1,5 kq, limon turşusu – 3 q, mixək – 3 q və ya hil – 3 q (50 əd. qoza 1 kq şəkər)
Mürəbbə bişirmək üçün diametri 24 mm-dən az olmayan qabığı odunlaşmamış sütül qoz götürülür. Qozu qabığı nazik soyulur, gündə 2-3 dəfə suyuna dəyişmək şərtilə 3 gün suda saxlanılır. Sonra qoz əhəng suyuna qoyulur. Gündə 4-5 dəfə qarışdırmaq şərtilə 2-3 gün əhəng suyunda çıxarılmış qozları bir neçə yerindən dəşdəkləyib yenidən gündə 2-3 dəfə suyuna dəyişmək şərtilə 3 gün suda saxlayırlar. Beləliklə, emal edilmiş qozlar qaynar suda 20-25 dəq. pörtülür. Üzərinə şərbət əlavə edib arada 2-3 dəfəyə bişirilir. Axırda limon turşusu, mixək və ya hil əlavə edilir və 20 gündən az olmayaraq yetişdirilir.
Əhəng suyunu hazırlamaq üçün 500 təmiz əhəng 3 litr suda həll edilib, 3-4 saat saxlanılır və çökmüş əhəngin üst qatındakı şəffaf məhlul tənzifdən süzülür.
Qızıl gül mürəbbəsi
Qızıl gül ləçəkləri – 100 q, şəkər – 900 q, limon urşusu – 2 q.
Ən yaxşı mürəbbə Qazanlıq qızıl gülününləçəklərindən alınır. Ləçəklərin aşağı ağ hissəsi kəsilib atılır, yuyulur və 5 dəqiqə qaynar suda pörtülür. Pörtülmək üçün istifadə olunan suda 40% -li məhlul-şərbət hazırlanır, ləçəklərin üstünə tökülür və bir dəfəyə hazır olunca bişirilir. Hazır olana yaxın limon turşusu əlavə edilir. Itburnu gülünün ləçəklərindən də mürəbbə bişirilir.
Sirkəyə və duza qoyulmuş məhsullar
Göyəmlə sirkəyə qoyulmuş sarımsaq
Sarımsaq – 500 q, göyəm – 500 q, dəfnə yarpağı – 3 ədəd, mixək – 5 əd., ətirli istiot – 5 əd, qara istiot – 5 əd, duz – 20 q, şərab sirkəsi – 400 q.
Sarımsaq dişləri soyulub təmizlənir. Bankanın dibinə ədviyyat qoyulur, əvvəlcə duz vurulmuş sarımsaq dilimləri, sonra göyəm yağılıb üstünə şərab sirkəsi tökülür. Bankanın qapağı hermetik bağlanıb sərin yerdə saxlanılır.
Yorum ekle